VULKAN

Vulkan - xaricə lava, vulkanik qazlar, daşlar (vulkanik bombalar) püskürdən, yer kürəsinin üst qatında yaranan geoloji strukturdur. Vulkan yerin daxilində baş verən geoloji dəyişiklik nəticəsində maqmanın xaric edilməsi ilə müaşiət olunur.

Vulkan sözü qədim Roma mifologiyasında od tanrısı Vulkanın adından götürülmüşdür.

Vulkanla məşğul olan elmə vulkanologiya deyilir.

Vulkanlar forma (şit və ya stratovulkanlar), aktiv (hərəkətdə olan, yatan, sönmüş), yerinə görə (yerüstü, sualtı, buzaltı) və s. olaraq təsnifləşdirilirlər.

Yerin 100 km dərinliyində təxminən 1000 və 1300°C arasında temperatur mövcudur. Bu istiliyin təsirindən ərimiş daş qarışığı özülü plastik formaya malik maqmaya çevrilir. Damcı formalı maqma 50 km dərinliyinə yığılır. Təzyiq çoxaldıqca maqma yarıqlarla hərkət edərək litosferaya daxil olur. Bu yolla yerin üzünə çıxmış maqmaya lava deyilir.

Vulkan partlayışı zamanı təkcə közərmiş mayelər yox, həm də bərk və qaz halında olan maddələr xaricə çıxır. Əksər hallarda vulkanlar konus şəklində olurlar. Vulkanın forması başqa şəkillərdə də ola bilər.

Pükürmədən sonra vulkanın aktivliyi ya dayanır, ya da o min illər boyu "mürgüləyir". Bu zaman vulkanın özündə və ətrafında olan ərazilərdə maqmatik özəyinsoyuması ilə müşaiət olunan aktivlik saxlanılır. Belə adlanan, postvulkanik dövr baş verir. Buraya fumarol, term, qeyzerləri misal göstərmək olar.

Yer kürəsində vulkanların yayıldığı areal geosinklinal qurşaqlara uyğun gəlir. Püskürməsi  insanlar tərəfindən xatırlanan vulkanlar fəaliyyətdə olan , xatırlanmayanlar isə sönmüş hesab olunur.

Ən hündür fəaliyyətdə olan vulkan Afrika materikindəki Klimancaro vulkanıdır (5895),

Ən hündür sönmüş vulkan isə Çimboraso (6310).

Şimal yarımkürəsində fəaliyyətdə olan vulkanlar:

    Şimali Amerikada

1. Orisaba     2. Toxumulko     3. Reynir     4. Şasta    5. Katmay

    Cənubi Amerikada

1. Ruis

    Avrasiyada

1. Vezuvi    2. Etna     3. Hekla    4. Apo     5. Fudzyama    6. Aso     7. Klyuçi sopkası

    Afrika

1. Kamerun

 Cənub yarımkürəsində fəaliyyətdə olan vulkanlar

    Cənubi Amerika

1. Katopaxi   2. Şan – Pedro

    Afrika

1. Klimançaro    2. Karisimbi

    Antraktida

1. Erebus

    Yeni Zelandiya

1. Ruanexa

 Şimal yarımkürəsində sönmüş vulkanlar:

    Avrasiyada

1.Kazbek     2. Elbrus     3. Böyük İşıqlı    4. Qızılboğaz

Cənub yarımkürəsində sönmüş vulkanlar

   Cənubi Amerikada

1. Çimboraso

    Afrikada

1. Keniya

 Avstraliyada yeganə məterikdir ki, orada zəlzələ və vulkanizm prosesi yoxdur

                                               PALÇIQ VULKANI

Palçıq vulkanları kontinental və dəniz mənşəli ola bilər. Xəzər dənizində periodik sualtı proseslərin fəaliyyəti nəticəsində palçıqdan adalar yaranır, lakin dənizin suları bizlərdən yüzlərlə sualtı palçıq konusları «məharətlə» gizlədir. Palçıq vulkanları təbiətin unikal abidələrindən olub görünüşcə əsl vulkanın kiçicik formasına bənzəyir. Lakin vulkandan fərqli olaraq, odlu lava əvəzinə palçıq püskürür. Palçığın üzə çıxıb qaynamasına səbəb isə qazlardır. Qazların tərkibi adi vulkan qazının tərkibinə bənzərdir. İlk baxışdan palçığın yüksək temperaturda qaynaması ehtimal edilir. Lakin palçığın temperaturu adətən sabit qalaraq, ən isti yay aylarında belə 15 C-ni aşmır.

Palçıq vulkanlarına dünyanın bir çox yerlərində təsadüf etmək olar. Amma palçıq vulkanların 1/3 hissəsi Azərbaycanda, 16000 kvadrat kilometr ərazidə cəmlənmişdir! Təbiətin möhtəşəm və sirri açılmamış təzahürü bütün forma və çeşid müxtəlifliyi ilə qəsdən sanki burada canlanmışdır. Elə bu səbəbdən də Azərbaycanda palçıq vulkanlarının diyarı hesab olunur. Azərbaycanda palçıq vulkanlarının ən çox yayıldığı ərazi Abşeron yarımadası, Şamaxı-Qobustan, Aşağı Küryan çökəkliyi, Bakı arxipelaqı və Gürcüstan sərhədləridir.

Palçıq vulkanı dedikdə, təsəvvürümüzdə «pıqqıldayan» palçıqla dolu bir gölməçə canlanır və bu şəkil eynimizi heç də oxşamır. Vaxtaşırı palçıq vulkanın püskürməsi nəticəsində yaranan vəziyyət isə təbiətin bu təzahürünə olan münasibətimizi pisliyə doğru kəskinləşdirir. Belə ki, Homer özü də «Odissey»ində Plutonun yeraltı dünyasına girişi «kədərli səhralıq məskəndə» – palçıq vulkanlarında təsvir etmişdir. Palçıq vulkanı olan ərazi, dəyəri aşağı olan, problemli bir sahə kimi çoxlarımız tərəfindən qəbul edilir. Buna səbəb palçıq vulkanları haqqında məlumatsızlığımızdan irəli gəlir.

Bu vulkanların püskürməsi o qədər də təhlükəsiz deyildir. Məsələn, XV əsrdə püskürən palçıq vulkanı Azərbaycanın Köhnəgədi kəndini palçıq altında basdırmışdır. 1922-ci ildə Bakı ətrafında yerləşən Omanbozdağ palçıq vulkanın püskürməsi nəticəsində alov 14 km hündürlüyə yüksəlmişdir.

Adətən palçıq vulkanları neft və qaz yataqlarının yaxınlığında təsadüf olunurlar. Akademik İ.M.Qubkinin palçıq vulkanları ilə neft yataqlarının əlaqəsi nəzəriyyəsinə əsaslanaraq, Azərbaycanda məşhur Neft Daşları yatağı, Türkmənistanda isə Barsa-Kəlməs və Qotur-Təpə neft yataqları kəşf edilmişdir. Adi vulkanların vurduğu hədsiz maliyyə itkilərindən fərqli olaraq, palçıq vulkanları neft kəşfiyyat quyusu kimi də istifadə oluna bilər. Adi neft quyusunun dərinliyi 10-12 km-ə çatır və qazılması üçün milyonlarla dollar vəsait tələb olunur.

Palçıq vulkanları inşaatda geniş istifadə olunan təbii xammal kimi də qiymətli və əvəzsizdir. Vulkan gili tikinti üçün yararlıdır. Vulkan gilindən istifadə olunan kərpic isə yüksək keyfiyyətinə görə fərqlənir. Palçıq vulkanlarının iqtisadi sərfəliliyinin başqa bir tərəfi onun rekreasiya (istirahət) əhəmiyyətli təbii ehtiyat olmasından irəli gəlir. Palçığın tərkibi çox lazımlı mikroelementlərlə zəngin olduğundan, onların çoxu müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Hələ 1980-ci illərdə ölkənin 16 tibb müəssisəsində vulkan palçığı poliartrit, radikulit, hepatit, bir çox dəri xəstəliklərinin və əsəb sisteminin müalicəsində tətbiq edilirdi.

Hazırkı zamanda da dünya təcrübəsində palçıq vulkanları yerləşən, möhtəşəm və əsrarəngiz görünüşə malik ərazilərə turistləri cəlb etmək üçün turlar təşkil edilir, müalicəvi əhəmiyyətli kurortlar salınır. Bu ölkələr rekreasiya əhəmiyyətli resurslarından bacarıqla istifadə edərək milyonlarla gəlir əldə edirlər. Biz isə tanrının bəxş etdiyi nemətlərdən məqsədəyönlü istifadə edə bilmirik. Unikal təbiət abidəsi və eyni zamanda, insanların sağlamlığı üçün müalicəvi əhəmiyyətli ərazilər diqqətdən kənarda qalır və bir ovuc məmurun əlində əhəmiyyətsiz torpaq sahəsi kimi ucuz qiymətə yaşayış evlərinin tikilməsi üçün əhaliyə satılır. Halbuki bu sahələr yaxın gələcəkdə ölkənin büdcəsi üçün gəlir mənbəyinə çevrilə bilər.

Hələlik isə Azərbaycandakı vulkanların çoxunun yaxınlığında yaşayış evləri və ictimai iaşə obyektləri tikilib. 7-ci Binəqədi şosesinin üstündə, Şaban dağının yaxınlığında yerləşən “Keyrəki” vulkanın ətrafında bu gün əməlli-başlı yaşayış məntəqəsi salınıb. Ötən il bu vulkanın güclü püskürməsi nəticəsində həmin ərazidə yaşayan əhali təşvişə düşsə də, indi orada yeni evlər tikilməyə başlanıb. Bu gün də həmin ərazidə tikinti işləri davam edir (“Mərkəz” qəzeti, 5.06.04). Tikinti işləri aparanlar üçün palçıq vulkanlarının əhali üçün yeganə üstünlüyü, yerləşdiyi ərazilərin dəyərinin ucuzlaşdırmasındadır.