Herodotosun yaşadığı zamanlardan bu yana Misirlilərin piramidaları necə tikib obeliskləri necə qaldırdıqları haqqında xeyli çox müzakirə edilmişdir. Çox təəssüf ki, Misirlilərdən günümüzə bu mövzuları izah edən çox bir sənəd qalmadığından, ortaya atılan bütün qaydalar, ancaq təcrübi arxeologiyayla sınanaraq inanırlık qazana bilməkdədir.

Daşların xam olaraq taşocaklarından çıxarılması, yonulması və yonulmuş bu daş blokların və dikilitaşların nəqliyyatı mövzularında xeyli çox cavablanılmamış sual varsa da, bəlkə də ən böyük sirr, piramidaların və dikilitaşların həqiqətən hansı texnikala edildiyidir.

(Solda) Piramida istehsalının erkən bir mərhələsini göstərən kroki. Piramidanın kənarlarının döşəməsinə bir-birinə paralel çaxılmış payalar nizam və müstəviyə üçün istifadə edilmiş ola bilər. (Sağda) Taxta bir beşik modeli. Günümüzə qədər tam ölçülü nümunələr qalmamışsa da, piramida bloklarının nəqli üçün bunların istifadə edilmiş olması mümkündür.

PİRAMİDALARI NECƏ O QƏDƏR DÜZ OLARAQ İNŞA EDƏ BİLDİLƏR?

Misirdə müasir arxeologiyanın müzakirəsiz atası olan Flinders Petrie, 1880-2də hamısı da 10 üçüncü minilin ortalarında yaşamış 4. Xanədan hökmdarlarından Keops, Kefren və Mikerinosun (böyük ölçüdə biyar üsuluyla tikilən) piramidalarının ol/tapıldığı əl-Gize platosunda çox vasvası bir araşdırma başlatmışdır. Tapıntıları ərazinin bəlkə də bir qızartma kimi xəndəklər qazıb bunları suyla dolduraraq və sonra da ətrafdakı "daş adalar"ı istənilən səviyyəyə endirərək düzəldildiyini ağla gətirirdi.

Yüz/üz il sonra Amerikalı Misir alim Mark Lehner, əl-Gize piramidalarının ətrafındakı qaya təbəqəsinə açılmış müxtəlif dəlik və xəndəklərin krokisini çıxartdı və bu həssas düzləşdirmə işinin ərazinin bütünündə deyil, piramidanın ən alt daşlarının yerləşdiriləcəyi yerin kənarında dar lentlərdə edildiyi qanısına vardı.

Gize piramidalarının hər birinin ortasında masif bir qaya kütləsi vardır (bunlar piramidaların içində bir neçə yerdə görülə bilər). Bu təbii qaya göbəkləri, inşaatçıların tam bir dördbucaqlı əldə etmək üçün köşegenleri ölçmələrini də maneə törətmiş ola bilər.

Günümüzə qalan alətlərdən anladığımıza görə Misirli memarlar, kadastroçular və inşaatçılar xüsusilə iki alət istifadə etməkdə idilər: Düz xəttləri və tik bucaqları etmək və strukturların künc və kənarlarını astronomik tənzimləmələrə görə yerləşdirmək üçün merkhet və bəy.

İngilis Misir alim I. E. S. Edwards, gerçək şimalın, hərhalda qərbdə və şərqdə müəyyən bir ulduzun doğuş və batış nöqtəsini ölçüb sonra bu iki nöqtə arasındakı bucağı iki bərabər parçaya bölərək ol/tapıldığını iddia etmişdir.

Daha yaxın zamanlarda Qata Spencer, Böyük Piramidanın memarlarının, şimal qütbü ətrafında dönən iki ulduzun (Böyük Ayı ilə Kiçik Ayının) Keops piramidasının tikildiyi sanılan İÖ 2467-ci ildə bir xəttdə olduğunu görmüş ola biləcəklərini irəli sürən razı salıcı bir qayda inkişaf etdirmişdir. Daha əvvəlki və sonrakı piramidaların istiqamətlərindəki səhvlərin, bu xəttin gerçək şimaldan sapma dərəcəsiylə əlaqəli olması da bu hipotezi dəstəkləməkdədir.

(Solda) Şəkildə, İngilis arkeologu Reginald Engelbachın hazırladığı qum çuxuru üsulu görülür. Dikilitaş xizək üstündə çuxura çəkilər. Qum boşaldılaraq dikilitaş qaidəsinə oturdular. Son tarazlıqlama və yerləşdirmə daşın təpəsindəki iki istiqamətə çəkilən kəndirlərlə edilər. (Sağda) 18. Xanədanın üç dikilitaşından ikisi hələ Karnakda Amon Məbədindəki original məkanlarındadır.

PİRAMİDALAR NECƏ TİKİLDİ?

Sakkaradakı və Gizedəki günümüzə qalan dəlillər/sübut edər (xüsusilə də tamamlanmamış piramidalardan) daş blokları piramidalar üzərindəki son yerlərinə qaldırmaq üçün ən az beş fərqli eniş sisteminin istifadə edildiyini göstərməkdədir. Ən asan və ən aşkar üsul xətti enişdir (Sakkarada 3. Xanədanın Sekhemkhet piramidasında istifadə edilmiş ola bilər). Ancaq ümumiyyətlə bu enişlər üçün lazım olan genişlik, bunların səyrək olaraq istifadə edilmiş olduğu mənasını verər.

Piramidanın bir üzündə dar pillələrdən ibarət olan/yaranan nərdivan enişi isə digərlərindən daha tik bir bucaq tələb edəcək. Bu tipin izləri Sinki, Meidum, Gize, Əbu Ghurob və Lishtdə ol/tapılmışdır. Bəlkə də I. Anasadasının 19. Xanədan papirüsünde izah edilən sarmal enişə başlıca etiraz bunun nəyin üzərinə söykənəcəyi və piramidanın böyük bir qisimi sarıldığı təqdirdə düzəltmə hesablarının və idarələrin necə ediləcəyi sualıdır. Piramidanın bir üzündə zigzaglı bir yol pillə piramidalarının istehsalında ən təsirli yol olacaqsa da, Sakkara, Sinki və Meidum pilləli piramidalarında bunun istifadə edildiyini göstərən bir izə rast gəlinilməmişdir.

İç eniş izləri Ebusirdə Sahura, Niuserre və Neferirkaredə və Sakkaradakı Pepi Hdə görülməkdədir amma iç doldurulduqdan sonra yenə də bir növ xarici eniş lazım olacaqdı. Piramidanın içinin teraslı olmasının piramidanın kənarında pillə-pillə daha kiçik enişlər silsilə/serialının istifadə edilməsini daha uyğun edəcəyi iddia edilmişdir.

Xarici örtmə edildiyində bunların qalıqları heç şübhəsiz itəcəkdi. Piramidadan vadidəki məbədə uzanan keçidlərin də sahildən inşaat yerinə inşaatçı enişi olaraq istifadə edilmiş olması da mümkündür (sahil, Nilə bir kanalla birləşdirilmişdi).

İstifadə edilən eniş tiplərinin problemi xaricində müzakirələr, daş blokların yerlərinə qaldırılma üsulları Üzərində də sıxlaşmışdır. Misirlilər bucurğad ya da şkiv üsulları istifadə etməydikləri üçün, blokları yerlərinə yerləşdirmədə taxta və mis kaldıraçlar istifadə edildiyi qəbul edilməkdədir.

Ebusirdə 5. Xanədan piramidaları. Arxada Gizedəki 4. Xanədan sələfləri. Köhnə çağlarda piramidaların xariclərini örtən incə kireçtaşı təbəqə alınmışsa da, bunların ana blokları günümüzə qədər qalmışdır.

DİKİLİTAŞLARIN SİRLƏRİ NƏ İDİ?

Köhnə Misir sivilizasiyasının ən diqqətə çarpan ikonlarından biri, İynəni xatırladan və incelerek yüksələn, təpəsində kiçik bir piramida nümunəs(n)i ol/tapılan (buna pyramidion ya da benben-taşı adı verilər) dikilitaştır, ilk dikilitaşların Köhnə Krallıq zamanında (10 2575-2134) Heliopolisdə günəş tanrısı məbədinə yerləşdirildiyi aydın olmaqdadır. Yeni Krallıq dövründə (10 təxminən 1550-1070) böyük monolitik nümunələr, ümumiyyətlə Karnak və Luksorda olduğu kimi məbədlərin önünə çifter çifter tikilərdi.

Yeni Krallıq dövründən qaldığı sanılan tamamlanmamış bir granit dikilitaş, Assuanın şimal taşocaklarında hələ yatmaqdadır. 41,75 metr boyu və təxmin edilən 1150 ton ağırlığıyla bu dikilitaş, çıxarılmasının keç mərhələsində təhlükəli bir geoloji qüsuru ortaya çıxarılaraq buraxılmasaydı, dünyanın bir taşocağından çıxarılan ən böyük daşı olacaqdı.

Assuan dikilitaşını ilk araşdıran İngilis Misir alim Reginald Engelbachın etdiyi təcrübələr, bir insanın bazalt bir kəski istifadə edərək xam dikilitaşın üzərindən, yarım metr enində və beş millimetr qalınlığında bir parça yonmaq üçün bir saat çalışması lazım olduğunu ortaya qoymuşdur.

Dikilitaşların çoxunun ölçüləri və ağırlığı, son mərhələnin -daşı balanslı, şaquli vəziyyətə yerləşdirmənin- ən/en təhlükəli riskini meydana gətirən problemi idi. Amma tikilən daşlar göstərirdi ki, bütün risklərə baxmayaraq, ortaya qoyulan da, Misirlilərin əzmli və təhlükəli texnoloji ustalıqlarının müvəffəqiyyəti idi. Mısırbilimcilerin və mühəndislərin, bunun necə bacarıldığı haqqındakı fikirləri fərqlidir.

Misirdən qalma qəti bir məlumat yoxluğunda irəli sürülən üsullardan birinə görə, kaldıraçlarla birlikdə təmələ doldurulan daşların çıxarılmasıyla və son bir neçə dərəcədə iplərlə çəkərək dikilitaş yerinə oturdular. Ancaq bu texniki, yalnız kiçik nümunələr üçün tətbiq oluna bilər bir üsuldur. Daha böyük dikilitaşlar üçün irəli sürülən bir görüş isə dikilitaşın çox tik süni bir enişdən yuxarı çəkilməsidirsə də, bu üsul daşın qaidəsinə qayışını idarə üçün, haradasa qeyri-mümkün bir güc istifadəsini tələb edir.

Hər qaidənin üzərində dikilitaşın yerinə yerləşdirilmədən tam olaraq nizam edilə bilməsi üçün bir çevirmə oyuğu yonulmuşdur. Tikilən dikilitaşların təpələri, əlavə olunan elektrum deyilən qızıl-gümüş qarışığıyla tərtəmiz parlayardı.

Engelbach, dikilitaşın qıf formalı və qum dolu bir çuxura sürüşdürüldüyü fikirini irəli sürmüşdür. Qum çuxurdan idarəli bir şəkildə boşaldılınca, dikilitaş şaquli vəziyyətinə gətiriləcəkdi. Bu qayda yuxarıda haqqında danışılan 19. Xanədandan qalma I. Anastasi Papirüsündən ilhamlanmışdır. Papirüste bu vəziyyət, bir şagird katibin təhlil edəcəyi bir problem olaraq soruşulmuşdur. Bu sənəddə bu əmr də vardır: "Qırmızı Dağdan gətirilən əfəndinin anıtının altındakı çay qumuyla doldurulmuş 100 bölməni boşalt..."

Assuandakı tamamlanmamış dikilitaş 18. Xanədandan qalmış olmalıdır. Ciddi bir təbii qüsur ol/tapılmamış olsaydı, bu daş, tikilə bilmiş ən böyük dikilitaş olacaqdı.

DİKİLİTAŞLARLA TƏCRÜBƏLƏR

1999da arkeologlar və mühəndislərdən ibarət olan/yaranan bir qrup, 25 tonluq yeni yonulmuş bir dikilitaşla iki fərqli üsul istifadə edərək təcrübələr etmişlər. Assuanda edilən birinci təcrübədə dikilitaşı bir enişin ucundan aşağı sarkıtmak üçün kompleks bir kəndir və taxta-şalban sistemi istifadə edilmişdir. Əksən/ox olaraq bir kötüyün və qarşı ağırlıq olaraq bir granit blokunun istifadə edildiyi təcrübədə, dikilitaşın yellənimi oxu enişin ucuna təhlükəli bir şəkildə yaxınlaşdırdığı üçün sınaq sonunda müvəffəqiyyətsiz olmuşdur.

Engelbachın qum çuxuru təcrübəs(n)i Massachusetsdə Boston yaxınlarında edilmiş və müvəffəqiyyətli olmuşdur. Bu üsulda bir eniş önünə qumla doldurulan bir bölmə edilmişdi. Dikilitaş enişin kənarından sürüşdürülmüş, qum yavaş bir şəkildə boşaldılaraq dikilitaş şaquli vəziyyətə gətirilmişdir.

Dikilitaşların nəqliyyatı və tikilməsi, bunların London, Paris və New Yorkda müvəffəqiyyətlə tikildikləri və texnologiyanın Misirdəkilərin dövrləriylə müqayisə edilməyəcək qədər irəli olduğu 19. və 20. əsrdə belə çətinliklər çıxarmışdır.

Günümüz dikilitaşlarının ən/en tanınmışı, 1884-cü ildə Vaşinqton D. C.da tikilən Corc Vaşinqton anıtıdır. 169 metr yüksəkliyindəki bu dikilitaşın təpəsinə liftlə çıxılmaqda və oradakı seyr yerindən ətrafa baxıla bilməkdədir.