HAQQINDA

Bu vəsaitdə Yol hərəkəti qaydalarının yaranma tarixi, "Yol hərəkəti haqqında" 28.07.1998-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununun bir sıra müddəaları verilmiş, piyadaların xüsusilə uşaqların küçə və yollarda davranış qaydaları şərh edilir, ictimai nəqliyyat vasitələrindən istifadə qaydaları, küçələrdə hərəkəti nizamlayan texniki vasitələr, nizamlayıcı polis nəfərinin işarələri və s. haqqında məlumat verilir.
Vəsait məktəblərdə yol hərəkəti qaydalarının tədrisi üzrə müəllimlər üçün nəzərdə tutulur.

«Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurası «İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə» bölməsinin 04 may 2001-ci il tarixli 05 saylı protokolu ilə təsdiq edilmişdir»
GIRIŞ

Məktəbyaşlı uşaqların, yol hərəkəti qaydalarını öyrənmələri ilk növbədə onları əhatə edən mühitə düzgün münasibətin formalaşmasına xidmət edir. Uşaqlar küçə və yollarda bir növ sərbəst olur və təbiidir ki, onların hərəkətlərinə nə valideynlər, nə də müəllimlər nəzarət edə bilirlər. Odur ki, uşaqların yol hərəkəti qaydaların bilmələri və küçədə ona əməl etməklə intizamlı olmaları çox vacibdir.

Yol-nəqliyyat hadisələrinin təhlili göstərir ki, uşaqların hadisələrdə zərər çəkmələri onların davranışından asılıdır. Məktəblərdə yol hərəkəti qaydalarının öyrədilməsi və məktəbdənkənar pedaqoji tədbirlərin müntəzəm keçirilməsi uşaqların küçədə intizamlı olmalarına və bədbəxt hadisələrin azalmasına kömək edə bilər.

İntizamlı piyada olmaq üçün hər şeydən əvvəl uşaqlarda təhlükə haqqında təsəvvür yaradılmalıdır. Bu sahədə təsəvvürü olmayan uşaq küçədə istədiyi kimi hərəkət edir. Bədbəxt hadisənin nə olduğunu bilməyən uşaq diqqətsizliyinin nə ilə nəticələnəcəyini təsəvvür edə bilmir. O belə zənn edir ki, çox cəld hərəkət edə bilər, hətta son anda belə hərəkət edən nəqliyyatın qabağından qaçıb keçə bilər.

Yaxud ona elə gəlir ki, sürücü nəqliyyatı istədiyi anda dayandıra və ya onun yanından keçə bilər. Bu baxımdan uşağa küçələrdə nəqliyyatla əlaqədar baş vermiş hadisələrdən danışdıqda o qorxur, buna oxşar hadisənin baş verməməsi üçün intizamlı olmağa çalışır.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi məktəblilərin yol hərəkəti qaydalarının öyrənmələrinə, onların küçə və yollarda intizamlı olmalarına ciddi əhəmiyyət verərək məktəblərdə müvafiq proqram üzrə yol hərəkəti qaydalarının öyrənilməsinə dair məşğələlərin keçirilməsini qərara almışdır. Bu məşğələlərin keçirilməsində məqsəd uşaqlara yol hərəkəti qaydalarını öyrətmək və bu qaydalara əməl etmək vərdişini aşılamaqdan ibarətdir.
Yol hərəkəti qaydalarını bilmək və onlara riayət etmək hamı üçün vacibdir

Son illər respublikamızda avtomobil parkının inkişafı nəticəsində yollarda və küçələrdə hərəkətin intensivliyinin artması avtomobil nəqliyyatının təhlükəsiz hərəkətinin təmin edilməsi mühüm dövlət problemi kimi ön plana çəkilməsini tələb edir.
İqtisadiyyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada avtomobil nəqliyyatından istifadə edilməsin. Əhalinin şəxsi istifadə üçün lazım olan minik avtomobillərinə ehtiyacı daim artır. Belə bir şəraitdə təhlükəsizliyi təmin etmək və yol-nəqliyyat hadisələrinin qarşısını almaq üçün təkcə sürücülərin deyil, bütün yol hərəkəti iştirakçılarının «Yol hərəkəti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun (3 iyul 1998-ci il tarixdə qəbul edilmişdir) bilmələri və riayət etmələri tələb olunur. Çox zaman yalnız sürücülərin təqsiri üzündən deyil, həmçinin piyadaların, xüsusilə uşaqların yol hərəkəti qaydalarını bilməmələri, yaxud onlara əməl etməmələri səbəbindən bədbəxt hadisələr baş verir.
Uşaqların qəzalar nəticəsində bədən xəsarəti almaları barədə xəbərdar olunması yalnız ailənin deyil, məktəblərin, digər təşkilatların və bütün ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmalıdır. Bədbəxt hadisənin nə olduğunu bilməyən uşaq diqqətsizliyinin nə ilə nəticələnəcəyini təsəvvür edə bilmir. O, elə zənn edir ki, çox cəld hərəkət edə bilər, hətta son anda belə hərəkət edən nəqliyyatın qabağından qaçıb keçə bilər. Yaxud da, ona elə gəlir ki, sürücü nəqliyyatı istədiyi anda dayandıra və yandan sürə bilər.
Hadisələrin təhlili göstərir ki, uşaqların küçədə nəqliyyatdan xəsarət almaları onların davranışından asılıdır. Odur ki, məktəblərdə və məktəbdənkənar pedoqoji tədbirlərin müntəzəm həyata keçirilməsi uşaqların küçədə intizamlı olmalarına və bədbəxt hadisələrin azalmasına kömək edə bilər. İntizamlı piyada olmaq üçün uşaqlarda ən əvvəl təhlükə haqqında təsəvvür yaradılmalıdır. Bu sahədə təsəvvürü olmayan uşaq küçədə istədiyi kimi hərəkət edir. Uşağa küçələrdə nəqliyyatla əlaqədar baş vermiş hadisələrdən danışdıqda o qorxur, buna oxşar hadisənin baş verməməsi üçün intizamlı olmağa çalışır. Bunu, istər valideynlər, istərsə də tərbiyəçilər, müəllimlər və hamı yaxşı bilməlidir.
Odur ki, bizim məktəblərdə uşaqların yol hərəkəti qaydalarını öyrənmələrinə, onların küçədə intizamlı olmalarına ciddi əhəmiyyət verilməli, yol hərəkəti qaydalarına dair məşğələlər keçirilməlidir. Həmin məşğələlərin dərsdənkənar vaxtlarda yuxarı sinif şagirdləri ilə keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Bununla əlaqədar şagirdlərə yol hərəkəti qaydalarında olan əsas terminlər və anlayışlar izah olunmalıdır. Eyni zamanda hərəkəti nizamlayan texniki vasitələrin tətbiqi, yol nişanları, yol hərəkəti iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqələri və intizamı, yol ayrıclarının keçilməsi qaydaları, düzülüş, ötüb keçmə, dayanma, gözləmə qaydalarının da şagirdlərə öyrədilməsi vacibdir.
Yol hərəkəti qaydalarının yaranma tarixi

Yol hərəkəti təhlükəsizliyinin təmin edilməsi problemi hələ qədimdən də mövcud olmuşdur.
İlk dəfə yol Roma imperiyasında eramızdan 312 il əvvəl salınmışdır və ona Sezar Apiy Klavdiy adı verilmişdir. Elə o vaxtlar “bütün yollar Romaya aparır” ifadəsi yaranmışdır. Romaya aparan yolların örtüyü daşdan olmaqla, onun kənarında hər 1 km-dən bir daş dirək qoyulurdu.
Yolda hərəkətin sadələşməsi məqsədilə onlar tarix boyu təkmilləşdirilmiş, yolların müvafiq örtük və digər elementlərlə təhciz edilməsi məsələləri yaranmışdır.
Yolların və körpülərin tikintisi üçün ilk inşaat-mühəndis korpusu 17-ci əsrdə fransız kralı IV Henrix tərəfindən təşkil edilmişdir.
Hələ ilk vaxtlardan yollarda hərəkət sol tərəfli olmuşdur. Bunun da yaranma səbəbi ta qədimdən yolla gedən atlıların və ya piyadaların qarşı-qarşıya rastlaşdıqları anda özlərini müdafiə etmək üçün sağ əllərinə daha çox sərbəstlik şəraiti yaradılması olmuşdur. Belə ki, insan öz silahını (qılınc, nizə və.s) əsasən sağ əlində gəzdirmişdir. Hətta Roma Papasına ziyarətə gedən zəvvarlara da yolun sol tərəfi ilə getmək tövsiyə olunurdu.
İlk dəfə 1756-cı ildə Britaniya Parlamenti London körpüsündən sol tərəfli keçidi qanuniləşdirmişdir. Bu qaydanı pozan şəxs 1 gümüş funt məbləğində cərimə olunurdu. Bundan 20 il sonra yollarda hərəkət edən arabaların sayının artması ilə əlaqədar yollar barəsində tarixi akt qəbul edilmişdir.
1798-ci ildə Fransız imperatoru Napaleonun hakimiyyəti dövründə Fransada ilk dəfə sağ tərəfli hərəkət qəbul olunmuşdur. Sonradan sağtərəfli hərəkətə Avropanın digər dövlətləri də tədricən qoşulmuş və bu proses Avropada Britaniya istisna olmaqla || Dünya müharibəsi ərəfəsində başa çatmışdır.
ABŞ-da isə sağ tərəfli hərəkətə keçid avtomobilləşmənin inkişaf etdiyi 1920-ci illərə təsadüf edir.
Cəmiyyətdə gedən elmi-texniki inkişaf yollarda hərəkət edən at arabalarından təkmilləşmiş özü hərəkət edən qurğulara keçilməsi zərurəti yaratdı.
Dünyada ilk dəfə avtomatik hərəkət ideyası hələ XV əsrdə yaşamış Leanordo Da Vinçiyə məxsusdur.
XVII əsrdə İsaak Nyuton avtomobil barədə ilk anlayış vermişdir. “Avtomobil” latın və yunan sözlərindən ibarət olub “özü yeriyən” deməkdir.
XVIII-ci əsrdə, yəni 1769-cu ildə fransız alimi Nikolas Cozef Nyutonun anlayışları əsasında ilk buxarla işləyən avtomobil quraşdırmışdır.
1875-ci ildə Amedey Bolle çəkisi 4800 kq, buxar mühərriki ilə təhciz olunmuş oturacaq yeri 12 nəfərdən ibarət avtomobildə Parislə La-Manş arasındakı məsafəni 18 saata qət etmişdir.
1859-cu ildə fransız mühəndisi Etyen Lenor avtomobildə tətbiq olunacaq ilk daxiliyanma mühərriki hazırlamışdır.
1876-cı ildə alman klerki Nikolas Otto Lenorun hazırladığı mühərriki təkmilləşdirərək prinsipcə bu günkü formaya çatdırmışdır.
1886-cı ildə alman mühəndisləri Kerl Bens və Qotlib Daymler ilk dəfə olaraq daxiliyanma mühərrikli avtomobili icad etmişlər. Daymler-Bens adlandırılan bu avtomobilin mühərrikinin gücü (400 dövr/dəqiqə) 0,89 at qüvvəsi, sürəti 15 km/saat olmuşdur.
Bens və Daymler avtomobillərinin satışı üçün öz dostu çex taciri Yelinekə müraciət etmişlər. 1900-ci ildən etibarən «Daymler-Bens» Yelinekin qızı Mersedesin adı ilə satışa çıxarılaraq alıcılara Mersedes-Bens markası ilə təklif edilmişdir.
İlk avtomobilin sürəti 15 km/saat idi. Mersedes-Bens 1900-cü ildə artıq 76 km/saat sürətlə hərəkət edə bilirdi. 1909-cu ildə Bensin avtomobili 102 km/saat sürət həddinə çatdı. Bu gün isə Mersedes-Bens idman avtomobillərinin hərəkət sürəti 320 km/saat-dır.
Təbii ki, avtomobildə təkmilləşmə getdikcə onun konstruksiya hissələrində də yeniləşmələr yaranmışdır.
Birinci praktiki akkumlyatorla işləyən avtomobil 1887-ci ildə Türk sultanı Abdul Həmidin sifarişi ilə hazırlanmışdır.
XX əsrdə avtomobilləşmənin inkişafı amerikalı Qenri Fordun adı ilə bağlıdır.1908-1927-ci illər onun «Ford-T» markalı 15 min ədəd avtomobili buraxılmışdır. Bu avtomobillərin bir ədədinin qiyməti 250-900 dollara qədər idi.
Bu gün bacarıqlı argentinalı Korsi, bütün köhnə fordları alıb, yenidən bərpa edərək hər birini 30 min dollara satır.
İlk hidravlik tormoz sistemi avtomobillərdə 1923-cü ildə tətbiq edilmişdir.
İçərisinə hava doldurulmuş ilk rezin təkər 1895-ci ildə Mişelin qardaşları tərəfindən tətbiq olunmuşdur.
Avtomobilləşmə inkişaf etdikcə artıq yollarda hərəkətin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirlərinə ehtiyac yaranırdı. Bu cür tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurəti hələ keçmişdən də mövcud olmuşdur.
Avtomobil və onun hərəkəti zamanı təhlükəsizlik problemləri üzrə birinci beynəlxalq konfrans 1909-cu ildə Paris şəhərində açılmışdır. Bu konfransda ilk avtomobil Konvensiyası qəbul edilmişdir. Konfransda müzakirə olunan əsas məsələlər avtomobillərin təhlükəsiz istismarı üçün beynəlxalq tələblər, yol nişanlarının tətbiqi və avtomobillə sərhədlərin keçilməsi barədə olmuşdur.
Konfrans avtomobilin istismarı üçün ilk tələblərdən biri kimi onun texniki baxışdan keçməsini tövsiyə etmişdir. Bu məsələnin həlli əksər dövlətlərdə avtomobilin sahibi və polis orqanlarına tapşırılmışdır. Buraxılan avtomobilin şassi nömrəsinin və istehsalçı firmanın adının həkk olunması da tələb olunmuşdur.
Konfransda qəbul olunmuş qaydalara əsasən sürücülərin yaşı 18 olmalı idi. Beynəlxalq Yol hərəkətində iştirak edən sürücünün avtomobili sürmək hüququ texniki baxışdan keçəndən sonra bir il uzadılırdı.
Həmin konfransda ilk dəfə olaraq yol hərəkətini tənzimləyən 4 yol nişanı qəbul edilmişdir. Bunlar yol ayrıcı, şlaqbaum, nahamar yol və əyri yol nişanları idi . Bu nişanlar maneələrdən 250 metr qabaqda qurulmalı idi.
Fransada ilk Yol hərəkəti qaydaları 14 avqust 1893-cü ildə qəbul olunmuşdur. İlk qaydaları pozan adam Hersoqinya De Yuzes olmuşdur. O, Bulon meşəsində avtomobili 13 km/saat sürətlə idarə etmişdir.
Polis tərəfindən hərəkətin jezl ilə nizamlanması ilk dəfə 1908-ci ildə Peterburqda tətbiq olunmuşdur. Onu yuxarı qaldıranda hamı dayanmalı, aşağı buraxdıqda hərəkət davam etdirilməli idi.
Hərəkətin svetoforla nizamlanması ilk dəfə Amerikada 1914-cü ildə tətbiq edilib, o vaxt iki siqnal (qırmızı və yaşıl siqnal) nəzərdə tutulmuşdur.
Avtomobillərin sayının durmadan artması 20-ci əsrin ortalarında artıq onun təhlükəsizliyinin təmin olunmasını problemə çevirmiş və onun hamılıqla həlli yollarının araşdırılmasını tələb edirdi. Odur ki, 1949-cu ildə Cenevrə şəhərində Yol hərəkəti ilə bağlı Beynəlxalq Konvensiya qəbul olunmuş, dünyanın əksər ölkələri bu Konvensiyaya qoşulmuşdur.
Keçmiş Sovetlər Birliyi 1959-cu ildə həmin Konvensiyaya qoşulmuşdur.
1968-ci ildə Vyanada yol hərəkəti sahəsində növbəti Konvensiya qəbul olunmuş, Azərbaycan müstəqil dövlət kimi 1997-ci ildə həmin konvensiyaya qoşulmuşdur.
Yol hərəkəti sahəsində beynəlxalq norma və qaydaların qəbul edilməsi onların yerinə yetirilməsinə nəzarət mexanizminin yaradılmasını tələb edirdi. Bu məqsədlə keçmiş SSRİ-də 1935-ci ildə Dövlət Avtomobil Müfətişliyi yaranmış, 1936-cı ildə Daxili İşlər Xalq Komisarlığının tərkibinə verilmiş və Dövlət Avtomobil Müfəttişliyinin ilk Əsasnaməsi 1936-cı ilin 3 iyun tarixində təsdiq edilmişdir.
Hal-hazırda hərəkətin təhlükəsizliyi problemi ümumdünya xarakteri almışdır. Bütün sivil dövlətlər bu sahədə regional dövlət proqramlarını qəbul edir, öz normativ bazalarını möhkəmləndirirlər.
Müstəqil Azərbaycan dövlətində də bu məsələ ümummilli səviyyəyədək yüksəldilmiş, 1998-ci ildə "Yol hərəkəti haqqında" Qanun qəbul edilmişdir.
Bu gün ABŞ-da və Avropanın 55 dövlətində 492 mln avtomobil istismar olunur. Dünyada son zamanlar hər ildə 57 milyon avtomobil istehsal olunur.
Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələrində yüksək səviyyəli yük, minik və xüsusi təyinatlı avtomobillər istehsal edilir. İndiki avtomobillərin bir çoxu hərəkət sürətini saatda 200 km-ə qədər artırmaqla yanaşı, avtomobilin texniki sazlığına nəzarət edən, eləcə də sürücü və sərnişinlərin təhləkəsizliyini təmin edən kompüter sistemləri ilə təhciz edilmişlər. Almaniyanın «Mersedes-Bens», «BMV», «AUDİ», «Folksvaqen», Böyük Britaniyanın «Yaquar», «Rols-Roys», «Rover», İtaliyanın «Fiat», «Lyança», «Ferrari», «Alfa-Romeo», Yaponiyanın «Toyota», «Subaru», «Nissan», «Mazda», Amerikanın «Ceneral-Motors» «Ford», «Kraysler» və s. markalı avtomobilləri dünya bazarında özünə xüsusi yer tutur. Yaddan çıxarmaq olmaz ki nəqliyyat vasitələri, xüsusilə avtomobil həyatımızda mühüm yer tutmaqla yanaşı, eləcə də təhlükə mənbəyidir. Xeyli sayda avtomobillərin gündəlik həyatımıza daxil olması ilə bir sıra problemlər də qarşıya çıxır. İldən-ilə dünyada yol-nəqliyyat qəzalarında ölən və yaralanların sayının artması ciddi narahatlıq doğurur. III minilliyin astanasında dünyada hər il avtomobil qəzaları nəticəsində 260 mindən çox insan həlak olur, ondan 30 dəfə artıq isə xəsarət alır.
Hazırki dövrdə yollarda nəqliyyat vasitələrinin və piyadaların təhlükəsiz və rahat hərəkətini təşkil etmək, yol hərəkəti ilə bağlı insanların həyat və sağlamlığının qorunması, ətraf mühitin və əmlakın mühafizəsi, yol-nəqliyyat hadisələrinin qarşısının alınması və onların ağırlıq dərəcəsinin aşağı salınması kimi ümumdövlət və sosial-iqtisadi vəzifələrin yerinə yetirilməsində heç kəs kənarda qala bilməz. Yadda saxlamalıyıq ki, küçə və yollarda hər bir hərəkət iştirakçısı yol hərəkəti qaydalarına əməl etməklə intizamlı olmaqla özünün və digərlərinin həyatını qorumuş olur. Yolda bizə onlarca gözlər o cümlədən uşaqlar baxır. Onlar həmişə böyüklərdən nümunə götürürlər. Uşaqların kiçik yaşlarından yol hərəkəti qaydalarını öyrənməsi və onlara əməl etməsi çox vacib məsələdir.
Piyadaların küçə və yollarda davranma qaydaları. Küçə və yolları keçərkən təhlükəsizlik tədbirləri