İnsan zehni onun yetkin yaşında öz zirvəsinə çatır. Sərbəst şəkildə anlayışları əlaqələndirmək, müəyyən biliklər əsasında ehtirasları idarə etmək qabiliyyəti lap axırda gec əmələ gəlir. Bəzi hallarda heç əmələ gəlmir. Əksər adamlar bir bitki kimi dünyaya yaşamaq, nəslini artırmaq və ölmək üçün gəlmişlər, bunlar öz məqsədlərinə nail ola bilmir, çünki öz qüvvələrini düzgün sərf etmirlər, onları saxlayan ümid, gələcəyə inamdır.

Hegelin insan təlimi rasionalizmə əsaslanırdı. O Dekart tərəfindən əsası qoyulmuş antropoloji rasionalizmi daha da inkişaf etdirmişdir. Hegel göstərirdi ki, insanın heyvandan fərqi hər şeydən əvvəl təfəkkürə malik olmasındadır. Məhz bu keyfiyyət onun insanlığını bəşəriyyətə bildirir. Hegelin fikrincə insan mənəvi fəaliyyətdə olan subyektdir. O ümuməhəmiyyətli xarakter daşıyan ruhun və zəkanın daşıyıcısıdır. Hegelə görə insan yalnız özünün ümumi və azad olduğunu dərk etdikdə şəxsiyyətə çevrilir. Onun fikrincə cəmiyyət daxilində üstünlük fərdə deyil, sosial birliyə və kollektivə məxsusdur.

Hegel insanın mahiyyəti haqqında “Hüquq fəlsəfəsi” əsərində belə yazırdı: “İnsan təbiətin bir prosesidir; insan yalnız öz cismini və ruhunu təkmilləşdirməklə (özü də mənlik şüurunun azad olduğunu duyandan sonra) öz həqiqi sahibinə çevrilə bilər. Bu çevriliş həm də imkanın (ideyanın, anlayışın) həqiqətə çevrilməsidir, bu zaman insan öz mahiyyətinə qayıdır.”

Klassik alman fəlsəfəsinin digər nümayəndəsi L.Feyerbax “Xristianlığın mahiyyəti” əsərində qeyd edirdi ki, insan heyvandan öz şüuru, özünüdərk etmək qabiliyyəti ilə fərqlənir. İnsan özünün növünü, mahiyyətini düşünə bilir, heyvan isə yox. Yalnız özünüdərk edə bilən məxluq digər predmet və canlıların təbiət və mahiyyətini öyrənə bilər. İnsan eyni zamanda həm “mən”, həm də “sən”dir, çünki o, özünü başqasının yerində təsəvvür edə bilir: onun şüurunun obyekti həm özü, həm də başqalarıdır.

İnsan necə düşünür? İnsanda insani olan nədir? Ağıl, iradə və ürək. Mükəmməl insanda təfəkkür, iradə, hisslər güclü olur. Təfəkkür qüvvəsi – dərketmənin işığıdır, iradə qüvvəsi – xasiyyətin enerjisidir, hisslər qüvvəsi isə - məhəbbətdir. Feyerbaxa görə insanın bu xüsusiyyətləri onun mahiyyətini təcəssüm edir. Həqiqi məxluq – düşünən, iradəyə malik olan, sevməyi bacaran məxluqdur. Hansı obyekti öyrəniriksə də, bu zaman biz onda sanki öz şəxsi mahiyyətimizi öyrənmiş oluruq, hər hansı bir əməldə də biz özümüzü ifadə edirik.

“Gələcək fəlsəfənin əsas müddəaları” əsərində Feyerbax qeyd edirdi ki, əvvəlki fəlsəfənin başlıca müdəası belə olub: mən abstrakt, yalnız düşünən bir varlığam, mənim cismimin buna heç bir aidiyyatı yoxdur; yeni fəlsəfədə isə əsas fikir ondan ibarətdir ki, mən həqiqi, duymağı bacaran bir məxluqam; cismim mahiyyətimə daxildir; bədənim elə mənəm, mənim mahiyyətimdir. İnsan universal varlıqdır, o azad və məhdudiyyətsizdir. İnsanın hissi, duyğusu müstəqildir və nəzəri mahiyyət və məna səviyyəsinə ucala bilər, niversal hissi - düşüncə, universal hissiyyat – mənəvi ruhlandırmadır. Yeni fəlsəfə insanı (deməli həm də təbiəti o insanın ətraf mühiti olduğu üçün) fəlsəfənin yeganə, universal və ali predmetinə çevirir, antropologiyanı və fiziologiyanı universal elm elan edir. İncəsənət, din, fəlsəsə həqiqi insan mahiyyətini aşkarlamaq üçün gözəl vasitədir. insanın mahiyyəti yalnız insanlar arasında yaranan ünsiyyət yolu ilə üzə çıxarılır.

Beləliklə, Feyerbaxın təlimində insanın mənəvi fəaliyyətindən hissi-cismani tərəfə dönüş edilir. O belə hesab edir ki, Hegelin mütləq ruh ideyası insanın həqiqi mahiyyətinin mistikləşdirilmiş ifadəsidir. Feyerbaxın antropoloji materializmi bundadır ki, o insanın mahiyyətini ön plana çəkir. O göstərirdi ki, insanı öyrənmək bu fəlsəfənin yeganə, universal və ali predmetidir. Lakin Feyerbax insanın mahiyyətini mücərrəd fərd kimi anlayırdı. Ona xalis bioloji mövcudluq kimi yanaşırdı. Feyerbaxın fəlsəfəsində bir səciyyəvi cəhət də onun dinə münasibətidir: o dinə insanın xassələrinin özgələşməsi kimi baxırdı: guya insan ikiləşir və Allahın simasında öz mahiyyətini müşahidə edir. Bu cür ikiləşmənin səbəbini o insanın təbiətin və cəmiyyətin kortəbii qüvvələrindən asılı olmasında görürdü. Onun təlimində din insanın “qeyri-şüuri formada təzahür edən mənlik şüuru” kimi çıxış edir.

XIX əsrdəki qeyri-klassik fəlsəfi təlimləri insanın əsas keyfiyyətini iradə və hisslərdə görürdülər. Məsələn, alman filosofu Şopenhauerin (1788-1860) insan haqqında düşüncələri də diqqəti cəlb edir. İnsan müxtəlif qərarlar qəbul etmək imkanına malikdir. Bu imkan insanı motivlər arasında mübarizə meydanına çevirir. Hər bir insan öz xarakterinə uyğun olaraq bu motivlərə reaksiya verir. O insana pessimist baxışı təbliğ edirdi. Şopenhauerin fikrincə xoşbəxtlik həmişə inkari nəticə verir. Çünki o insanı yalnız müvəqqəti olaraq əzabdan xilas edir. Bundan sonra onu yeni əzablar gözləyir. Beləliklə əzab insan həyatından ayrılmazdır, ona daimi xasdır. Buna görə də optimizm cəfəng baxışdır. O bəşəriyyətin ifadə oluna bilməyən əzablarına istehza etməkdən başqa bir şey tapmırdı. F.Nitsşe də insanı həyat qüvvələri və həvəsləri oyununun iştirakçısı hesab edirdi. Onun fikrincə insanın davranışı hakimiyyətə can atmaq iradəsini ifadə edir.

Antropologiya məsələləri Azərbaycan ictimai və bədii fikri tarixində də geniş yer tutmuşdur. Uzaq keçmişdən - Dədə Qorquddan və Ə. Bəhmənyardan bu yana bir çox görkəmli mütəfəkkirlər insan, onu mahiyyəti haqqında qiymətli fikirlər irəli sürmüşlər. Məsələn, N. Gəncəvi göstərirdi ki, insan xilqətdən şərəfli yarandığı üçün zəngin mənəviyyatlı, böyük amallar yolçusu olmalıdır. İnsan öz bacarığı və qabiliyyətinə görə yer üzünün ağasıdır. Dünyada hər şey ona xidmət edir. İnsan həyatda ağıllı, bilikli, hünərli, zəhmətkeş, doğruçu və s. təqdirəlayiq keyfiyyətlərinə görə seçilir.

Bəhmənyar, Ə.Sührəvərdi, Nizami və başqaları insanın dərk etmək qabiliyyətinə yüksək qiymət vermişdilər. Nizami yazırdı: “Dostluğa layiq yalnız ağıldır, ağlın varsa, hər şeyin vardır”. O dövrün filosofları insanı teosentrizm və naturalizm mövqeyindən qiymətləndirirdilər. S.Ürməvi insanın təbiəti və mahiyyəti məsələsini dərindən araşdırmış, insan və cəmiyyətin qarşılıqlı təsirini və əlaqəsini qeyd etmişdir.

Ümumiyyətlə orta əsrlərdə müsəlman şərqində insan düşüncəli, nəfsə malik (şüurlu), bütün yaranmışlardan üstün varlıq, yer üzünün əşrəfi hesab olunurdu.

İslam dini insanın izahına geniş yer verir. Burada insan maddi cisim (bədən) və mənəvi (ruh) kimi təsəvvür olunur. Belə hesab edilir ki, maddi (cismani) müvəqqəti xarakter daşıyır, ruh isə əbədidir. İnsan öldükdən sonra onun ruhu ilahiyə qovuşur. Bununla yanaşı islam dini insanın özünü anlamasına və cəmiyyəti dərk etməsinə böyük əhəmiyyət verir.

XIII əsrin böyük mütəfəkkiri Nəsirəddin Tusi qeyd edirdi ki, insan yaşamaq üçün yeməyə möhtacdır. Lakin insanın yeməyi heyvanlardakı kimi ələf və sudan ibarət deyil, təbiət tərəfindən hazır şəkildə verilmir.

Tusi ictimai varlıq olan insanın ictimai həyatdan - cəmiyyətdən kənarda mövcudluğunu qeyri-mümkün saymışdır. O yazırdı: “Dünyanın intizamı, məişətin nizamı, əməklə hasilə gəldiyindən, insan növü isə köməksiz yaşaya bilmədiyindən əmək köməksiz, kömək də ictimai birliksiz ola bilməz. Deməli insan növü öz təbiəti etibarilə ictimai birliyə möhtacdır.”

Görkəmli Azərbaycan şairi İ.Nəsimi insan anlayışına təkcə ontoloji deyil, həm də humanist və etik məna vermişdir. O insanı “kiçik aləm” adlandırır və göstərirdi ki, o öz kamilliyinə görə maddi şeylərdən daha yüksəkdə durur. Nəsiminin fəlsəfəsində “Mən” anlayışı ən geniş həcmli anlayış olan “Haqq” (Allah) ilə eyniləşdirilir və bütün mövcudatın cəmi kimi götürülürdü.

İnsan, öz mahiyyəti və idrakı ilə bağlı məsələlər böyük Füzulinin yaradıcılığında da geniş yer tutmuşdur. O insanın mahiyyətini onun idraki qabiliyyəti və kamilliyi ilə əlaqələndirirdi. Füzuliyə görə aqil insan öz xilqəti barədə düşünməli, varlığının mahiyyətini araşdırmalı, özünün əvvəlini və sonunu dərk etməlidir.

Şərq fəlsəfi fikrinin materialist ənənələrini davam etdirən M.F.Axundov da insana böyük diqqət yetirirdi. O ömrünün son dövründə yazdığı əsərlərdə insan, onun həyatı, azadlığa nail olmağın yolları barədə maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür.

XX əsrin tədqiqatçıları antropoloji ideyaları davam etdirərək, insanı, onun mahiyyətini, mənşəyini və davranışını bütöv sistemli şəkildə öyrənməyə çalışmışlar.

Marks Şeler “Kosmosda insanın yeri” adlı əsərində (1928) fəlsəfi antropologiyanın əsas məqsədini insanın mahiyyətinin, onun dünyada yerinin, yaşamağın mənasının öyrənilməsində olduğunu göstərirdi. İnsan varlığının başlıca prinsipləri – qüdrətli, lakin kor olan həyat “coşğunluğu” və hər şeyi qavrayan, lakin taqətsiz olan ruhdur. Şeler obyektiv dəyərlər sisteminin tarixi kateqoriya olduğunu hesab edərək, fərdin şüurunda müsbət əxlaqi hisslərin oyadılması yolu ilə insanın kamilliyinə nail olmağı arzulayırdı.