1.Cəmiyyət nədir ?

2.Cəmiyyət haqqında mütəfəkkirlərin fikirləri

3.Siyasi sistemdə dövlətin yeri və rolu.

1.Cəmiyyət nədir ?

Cəmiyyət sözün geniş mənasında maddi həyatın, canlı təbiətin bir hissəsi olan,tarixən inkişaf edən,insanların fəaliyyəti formasıdır.Sözün dar mənasında isə-insan tarixinin müəyyən bir mərhələsi (kapitalizm,feodalizm) və ya konkret sosial orqanizmdir (Fransa cəmiyyəti,Avropa cəmiyyəti və s.) Müasir sosial fəlsəfi fikirdə cəmiyyət fərdlərin birgə fəaliyyəti forması kimi öyrənilir,sistem-struktur münasibətləri baxımından təhlil edilir,onun idarə olunma problemlərinə geniş diqqət yetirilir.

Cəmiyyət ayrı-ayrı insanların mexaniki məcmusu deyildir,sahmanlı struktura malik olan bütöv bir sistemdir.Cəmiyyətin bu münasibətdə izahında iki yanılış mövqe mövcuddur.Onlardan birincisi –sosial nihilizm-göstərir ki, yalnız ayrı-ayrı insanlar və fərdlər mövcuddur.İctimai əlaqələr və bütövlükdə cəmiyyət adlı reallıq yoxdur.Cəmiyyət anlayışı yalnız əlverişli olduğu üçün işlənilən fiksiyadır.Bu qəbildən olan individualist yanaşma anarxizmə gətirib çıxarır.Anarxizm isə cəmiyyətdə obyektiv ictimai əlaqələri, ictimai təşkilatların və dövlətin əhəmiyyətini inkar edir.İkinci yanlış baxış cəmiyyətdə kollektivizmin rolunu həddən artıq şişirdir.Onun tərəfdarları iddia edirlər ki yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət, dövlət mövcuddur.Ayrı-ayrı insanlar isə elə bir əhəmiyyət kəsb etmir,sadəcə olaraq ümuminin hissəcikləri kimi çıxış edirlər.

Əslində real cəmiyyət son dərəcə müxtəlif tərəflərin,yarımsistemlərin və elementlərin (ayrı-ayrı insanların) qarşılıqlı əlaqəli sistemidir.Cəmiyyətdə insanlar sonsuz sayda əlaqalərdə və qarşılıqlı təsirdə çıxış edirlər.Nəticidə bütöv sistem, vahid orqanizm qərarlaşır.

Cəmiyətə sistemli yanaşma təssavvürləri qıdim olsa da,bu baradə bitkin təlimlər ilk dəfə XIX əsrin fəlsəfi fikrində yaranmışdır.Onunəsasları O.Kont,H.Spenser,K.Marks,E.Dürkheym,M.Veber,P.Sorokin,L.Bertalanfi,T.Parsons və başqa mütəfəkkirlər tərəfindən irəli sürülmüşdür.Bu təsəvvürlərə görə sistem kimi götqrqlən cəmiyyətin elementlərini bu və ya digər sosial subyektlər, münasibətlər və institutlar təşkil edir.Cəmiyyət sistemini təşkil edən elementlər və yarımsistemlər keyfiyyətcə rəngarəngdir və çoxpilləli xarakter daşıyır.İctimai sistemdə münasibətlər çox mühüm yer tutur.Münasibət dedikdə cəmiyyəti təşkil edən subyektlər arasında müəyyən əlaqə və asılılıq başa düşülür.Məhz bu münasibətlər sayəsində insanlar cəmiyyətdə birləşirlər, ayrı-ayrı fərdlər vahid, tam formasında çıxış edirlər.İnsanlar arasında sabit və təkrarlanan münasibətlər, asılılıq tədricən onların sosial qruplar,təşkilatlar və insitutlar formasında birləşməsini yaradır.

Sosial sistem aşağıdakı xassələrinə görə təbiət sistemlərindən fərqlənir: Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, cəmiyyəti təşkil edən elementlər.yarımsistemlər və səviyyələr son dərəcə rəngarəngdir,onların funksiyaları,əlaqələri və qarşılıqlı münasibətləri çox mürəkkəbdir.Digır tərəfdən sosial sistemi təşkil edən elementlər öz keyfiyyətinə görə müxtəlifdir,burada təkcə maddi deyil ,həm də ideal,mənəvi hadisələr vardır.Buna görə də onu tədqiq edərkən müxtəlif elmlərin(humanitar və təbiət elmlərinin) metodlarından kompleks şəkildə istifadə olunmalıdır.Sonra,sosial sistemin əsas elementi olan insanın unikal xarakteri onu təbiətdən fərqləndirir.Belə ki insan öz fəaliyyətinin,davranışının forma və üsullarını sərbəst surətdə və geniş diapazonda seçə bilir.Bunun nəticəsində cəmiyyətin inkişafında qeyri müəyyənlik dərəcəsi yüksək olur. Burada hadisələrin gələcək nəticələrini irəlicədən müəyyən etmək çox vaxt mümkün olmur.

Nəhayət, sosial sistem özünün açıq xarakter daşıması ilə səciyyələnir.O qapalı deyildir.Sosial sistemin açıq olması o deməkdir ki,cəmiyyət daim ətraf mühit ilə maddələr, enerji və informasiya mübadiləsində olur.Buna görə də ictimai sistem qeyri-müvazinət vəziyyətində olan sistemlərdədir.Onun qeyri-müvazinət xarakteri həm də bunda ifadə olunur ki, sosial sistemə daxil olan yarımsistemlər və tərəflər öz səviyyəsinə görə eyni deyildir.onlar arasında müəyyən fərqlər və dialektik ziddiyyətlər mövcuddur.Sosial sistemin açıq xarakteri və qeyri-müvazinətli olması onun ədəbi həyatını təmin edir.Başqa sözlə deyilsə,kainatın istilik ölümü nəzəriyyəsi nəinki təkcə dünyaya münasibətdə əsassızdır.Çünki sosial sistemin açıqlığı və qeyri-müvazinətliyi burada entropiyanın toplanmasına imkan vermir.Ətraf mühit və kosmos ilə daim qarşılıqlı təsir sayəsində burada fasiləsiz olaraq neqentropik(entropiyaya qarşı) proseslər baş verir.

Bütöv orqanizm kimi götürülən cəmiyyət bir sıra xassələrə malikdir: özfəaliyyət(fəaliyyətin kənardan gətirilməməsi),öz-özünü təşkiletmə; özinkişaf(inkişaf mənbəyinin daxildə olması) və öz-özünə kifayət olması.Birinci üç əlamət həm bütövlükdə cəmiyyətə,həm də ayrılıqda onunhər sferasına və qruplarına aiddir.Dördüncü xassə isə yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyəti səciyyələndirir.Özünün özü üçün kifayət etməsi xassəsi o deməkdir ki,sistem öz fəaliyyəti ilə onun mövcudluğu üçün lazım olan şəraiti yarda və təlabatlarını ödəyə bilir.Bu keyfiyyət sosial sistemi onun ayrı-ayrı yarımsistemlərindən və tərəflərindən fərqləndirir.Başqa sözlə cəmiyyətin heç sahəsi, heç bir fəaliyyət növü ümumidən təcrid olunmuş halda normal yaşaya bilməz.Yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət bütün fəaliyyət növlərinin,sosial subyektlərin və sosial insitutların vəhdətini təmin etməklə öz-özünü təminetmə xassəsinə malikdir.Beləliklə,sosial sistem müxtəlif səpkilərə malikdir.Onu təhlil edərkən fəaliyyət növləri, “sosial münasibətlər,sosial birlik formaları” ictimai insitutlar mütləq nəzərə alınmalıdır.

Cəmiyyətin son dərəcə mürəkkəb olması onu izah edən baxışların da müxtəlifliyini şərtləndirir.Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri modeli geniş yayılmışdır: naturalizm,idealizm,materializm.

Birinci mövqe, naturalizm(təbiət.təbii olan deməkdir) tarixən daha qədimdir.Onunmahiyyətini cəmiyyəti təbii bioloji amillər (təbii sərvətlər,mühit iqlim və sair) ilə izah olunması təşkil edir.

Cəmiyyətə idealist yanaşma sosial həyatda əbədi ideyanın,dünya zəkasının,idealın,mənəvi amillərin müəyyənedici rol oynadığını sübut etməyə çalışır.

Nəhayət, materializm cəmiyyətin izahındə maddi amillərdən: sosial varlıqdan,maddi nemətlər istehsalından çıxış edir.Qeyd edək ki, bu üç baxış bir-birindən tam təcrid olunmuş halda mövcud deyildir.Onlar bir-birilə xeyli yxındır və bəzən də çulğalaşmış şəkildə çıxış edir.Məsələn,naturalizmdə bəzən həm materializm ünsürləri(cəmiyyətin təbii izahı,mexanisizm,sosial darvinizm və sair), həm də idealizm(panteizm və hilozoizmin nümunəsində)əlasqəli şəkildə çıxış edir.

Sosial fəlsəfədə insanların əvvəlki cəmiyyətdən irsən keçən və yeni yaranan birgə fəaliyyət üsulu,ictimai istehsal anlayışında ifadə olunur.

İctimai istehsal anlayışı göstərir ki,cəmiyyət sadəcə təkrar istehsal və adaptasiya etmək deyildir.O ictimai həyatı həm də yaradıcılıq ,öz istehsalı kimi səciyyələndirir.İctimai istehsal bir sıra həyati əhəmiyyətli sosial funksiyalar yerinə yetirir.Onlardan aşağıdakılar xüsusilə mühimdür: a)cəmiyyətin mövcudluğunun maddi həyat şəraitinin təkrar istehsalı; b) mənəvi həyat məhsullarının (ideyalar və ideologiyanın ) mənəvi dəyərlərin, simvol və işarələrin istehsalı; v) ictimai fərdlər kimi insan nəslinin istehsalı; q) sosial əlaqələrin və münasibətlərin istehsalı.

Məhz istehsal sayəsində insanların tarixi ictimai xarakter kəsb edir.Sosial şəraitin ayrı-ayrı tərəflərini istehsal etməklə insan həm də öz-özünü istehsal edir.Din,ailə,dövlət,hüquq,əxlaq,elm,incəsənət və sair təkrar istehsalın xüsusi növləridir.

İnsanlar cəmiyyət daxilində öz həyatlarını təmin etmək üçün bir sıra funksiyalar (iqtisadi funksiya,zorakılıq üzərində nəzarət,biliklərin inkişaf etdirilməsi, özünüməhdudlaşdırma qabiliyyətinin inkişafı funksiyası) yerinə yetirməli olur.Qeyd edək ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə həmin funksiyaların yerinə yetirilməsi səviyyəsi və onların ictimai həyatda rolu eyni deyildir.

2. Cəmiyyət haqqında mütəfəkkirlərin fikirləri

İctimai həyatın bütövlüyü problemi hələ qədim filosofların nəzər diqqətində olmuşdur.Sosial fəlsəfə tarixində cəmiyyətin sistemli quraşdırmaları haqqındakı ilk ideyaları Platon və Aristotelin təlimlərində tapmaq olar.

Cəmiyyətin təşkili xüsusiyyətləri və əlamətlərini Platon cəmiyyətin siyasi təşkilinin forması olan dövlətin əsasında izah edirdi.Qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət nəticəsində yaranan insan təlabatlarının müxtəlifliyini, ictimai əmək bölgüsünü ifadə edir.Platonun bu fikrini Marks yüksək qiymətləndirmişdir.Ədalət prinsipi əmək bölgüsü sisteminin bütövlüyünü təmin edir,sosial struktur isə əmək bölgüsünün nəticəsi olaraq,dövlətin üz təbəqəsini təşkil edir və fəaliyyət göstərir.Sosial bərabərsizliyin aradan qaldırılması yolunu Platon “ideal dövlət” quruluşunda görürdü.Bu dövlətdə struktur ünsürlər arasında vəzifələr,insanların mənşəyinə görə paylanılır (qızıl,gümüş,mis qarışıqlarına uyğun); Doğrudur,onların mənşəyi bir növ əfsanə xarakteri daşıyır .lakin insanları buna inandırmaq lazımdır.Göründüyü kimi,Platon cəmiyyətdə idealogiya və utopiyanın rolunu başa düşürdü.Ədalətsizliyin,sosial iztirabların səbəbini xüsusi mülkiyyətdə görür və ümumiyyətlə şəxsi mülkiyyəti qəbul etmirdi.

Aristotelin sosial-siyasi və iqtisadi baxışları quldarlıq cəmiyyəti şəraitində formalaşmışdı.O. cəmiyyətin vacib ünsürləri olan əmək bölgüsü,mübadilə,dəyərlərin növləri,dövlət və onun formaları,dövlətin quruluşu,sosial strukturu,idealları və dövlətin mənşəyi haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir.Aristotel cəmiyyətin ali məqsədini ümumi faydaya,xeyirxahlığa nail olmaqda görürdü.İnsan öz təbiətinə görə siyasi varlıqdır; “ailə-insanların birgə yaşayış formalarının ilkini və əbədisidir”. Dövlət hakimiyyəti-ailə başçısının hakimiyyətinin davamıdır.

Sonrakı dövrlərdə cəmiyyətin sistemli təşkili haqqında T.Hobbsun,J.J.Russonun və Q.V.F.hegelin ideyaları diqqəti cəlb edir.

T.hobbson cəmiyyətin yaranması səbəbini insanlar üçün faydalı olması zərurətində axtarırdı.O deyirdi ki,insanların ünsiyyətini özlərinin xeyrini güdmək,fayda axtarmaq ilə izah etmək lazımdır.Həm faydanı tapmaq.həm ləyaqəti ucaltmaq üçün başqalarının üzərində hökmranlıq etmək kimi vasitədən istifadə olunsa, daha yaxşı olar.Hökmranlığın qabağını kəsən qorxudur; qarşılıqlı qorxunədən əmələ gəlir? Qismən insanların təbii bərabərliyindən,qismən isə onların bir-birinə qarşı olan acıq,hirsindən (sonuncu tələbat və mənafeləri ödəmək istəyindən irəli gəlir) törəyir.Təbii hüquq hamının hamıya qarşı müharibəsinə gətirib çıxarır,çünki özünü qorumaq arzusu insanı istənilən hərəkətə sövq edir.Bununla belə,məlumdur ki, müharibə bu hüququn əsası olaninsanın özünü qoruyub saxlamaq istəyinə ziddir.Sülhün qorunması əsas təbii qanundur,çünki insanların təbii xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.Təbii qanunlar əbədi və dəyişilməzdir,onlar vicdanın hökmünə tabe deyildir,buna görə də sülhün qorunub saxlanmasını təmin edə bilmirlər.Adamlar bu qanunları pozmaq üçün iradələrini vahid,hamının üzərində hökmranlıq edən iradəyə tabe etmək zərurətinə gəlib çıxırlar.Bu isə,öz növbəsində,dövlətin yaranmasının ilkin şərtidir.İnsanlarıdövlətdə birləşdirən ya qorxu,ya da ümid olur.Dövlətdə azadlığın meyarı vətəndaşların və dövlətin xeyrini gözləmək tələbini ifadə edir.Hobbsun qəbul etdiyi dövlət forması monarxiyadır,monarx həm özünün,həm də vətəndaşların mənafelərini lazımi səviyyədə müdafiə edir.

Beləliklə,Hobbs cəmiyyətin yaranmaı və inkişafının həm səbəblərini,həm də formalarını araşdıraraq,xüsusi nəzəriyyə yaradıb.Bəzən buna “ictimai müqavilə” nəzəriyyəsi deyirlər.Bu ideyadan istifadə edən tədqiqatçılardan biri də J.J.Russo olub.Hobbs təbiət haqqındakı elmlərin metod və nəticələrini istifadə edərək,ictimai və mənəvi həyatın hadisələrini izah etməyə çalışırdı.Russo da təxminən bu yolla getmişdir.

İnsan dünyaya azad gəlib,bəs necə olur ki,o indi əli zəncirlidir? Necə olur ki,çoxluq azlığa tabedir? Russo bu suallara cavab verərək insanların cəmiyyətdə birləşmək zərurətini təbii şəraitin ağırlığında görür.Onun fikrincə insanlar öz acizliyini yalnız qüvvələrini birləşdirməklə aradan qldıra bilərlər.Ümumi iradə, ümumi yaşayış şərti-hər kəsin hüququndan dövlətin xeyrinə payın ayrılması deməkdir.Russo cəmiyyətin quruluşunu canlı bədənə bənzədirdi.Onun başı hakimiyyət,bədən üzvləri isə insanlardır.O,qeyd edirdi ki,cəmiyyət müxtəlif ümumi maraqlar əsasında birləşən sosial qruplardan ibarətdir.Mənafelərin ziddiyətliyi qrupları və cəmiyyəti bəzən qarşı-qarşıya qoyur.Cəmiyyətin əsasını iqtisadi münasibətlər təşkil edir.Təbii vəziyyətdən ictimai vəziyyətə keçməsi insanların davranışındakı instinkti ədalət prinsipi ilə əvəz etdi.Nəticədə insan fəaliyyəti əxlaqi xarakter daşımağa başlayır,qabiliyyətləri inkişaf edir,təfəkkür dairəsi genişlənir,hissləri daha incə olur.İnsan öz təbii azadlığını və hüquqlarını itirir,əvəzinə isə vətəndaş və əxlaqi azadlıqlar qazanır, öz-özünü idarə etmək imkanını əldə edir.Nəhayət,cəmiyyət həqiqi bərabərliyi yaradır,qüvvə və qabiliyyətinə görə fərqlənən insanlar cəmiyyətdə bərabər hüquqludur.Russonun dövlət,suverenitet və hakimiyyət bölgüsü haqqındakı ideyaları da böyük maraq doğurur.

Cəmiyyətin yaranmasında təbii və vətəndaş hüquqlarının rolunu Hegel cəmiyyət və dövlətin nisbəti dialektikası baxımından işləyib hazırlamışdı.Vətəndaş cəmiyyəti-həyatın maddi şərait sahəsi,təbii zərurətin məhsuludur.Burada fərdlər öz maddi mənafeləri ilə bir-birinə bağlıdırlar.”Hüquq fəlsəfəsi” əsərində Hegel vətəndaş cəmiyyətinindövlətdən əvvəl yaranmasını təsdiqləyir.Cəmiyyətdə fərdlər və onların mənafeləri bir-birinə qarşı qoyulur,bununla belə ümumi məqsədə nail olmaq üçün hər bir kəsin mənafeləri vasitə kimi istifadə edilə bilər.

Hegelin vətəndaş cəmiyyətində,real ictimai münasibətlər,sosial ziddiyyətlər göstərilir.Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin vacib şərtidir.Hər bir fərdin cəmiyyətdə vəzifələri olduğu kimi,cəmiyyətin də fərdə qarşı vəzifələri var.Cəmiyyətdəki ziddiyyətləırin əsasının fərdi,xüsusi və ictimai mənafelər və dövlət qaydalarıarasındakı müxtəliflik təşkil edir.Dövlət daha yüksək inkişaf pilləsində duraraq,əxlaqi bütövlülük,azadlığıngerçəkləşməsi(bu da ideala,ağlın mütləq məqsədinə nail olmaq deməkdir) üçünçalışır.Hegel qeyd edirdi ki, fəlsəfə,təbiətin qanunlarını olduğu kimiöyrəndiyi halda,hüquq və dövlət problemləri haqqında göstərişi fəlsəfənin özündən gözləyirlər.Əsil vəzifə burada-həqiqətin mümkünlüyünü başa düşməkdir.Təfəkkür və varlıq qanunları eyni olduğu üçün,bu elə ağlın,fəlsəfənin dərk etmək qabiliyyətindən irəli gəlir.Hər bir fərd öz zəmanəsinin övladı olduğu kimi,fəlsəfə də dövrün təfəkkürdə ifadə olunmuş ruhudur.Hobbs və Russonun dəyişilməz,sabit,təbii hüququ,Hegeldə dialektikanın inkişaf qanunlarına əsasən müsbət(vətəndaş) hüququnda tədricən gerçəkləşən azadlıq ideyası ilə əvəz olunur.

K.Marks və F.Engels cəmiyyətin insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin məhsulu olduğunu qeyd edirlər.Engels “Təbiətin dialektikası” əsərində yazırdı: “İnsanlar öz əməllərini təlabatla yox,təfəkkür ilə izah etməyə vərdişlidirlər,əslində isə tarixi prosesin əsas məzmununu həqiqi həyatın istehsalı və təkrar istehsalı təşkil edir.Cəmiyyətin iqtisadi bazisi aparıcı rol oynayır,lakin bununla yanaşıtarixi inkişafa,onun formalarına üstqurumununmüxtəlif tərəfləri: dövlət quruluşu,hüquqi formalar və onların insan şüurunda inikası,siyasi,hüquqi,fəlsəfi nəzəriyyələr,dini baxışlar-təsir göstərir.”İqtisadi hərəkat zərurətdir və öz yolunda bir çox təsadüflərlə üz-üzə gəlir.Cəmiyyətdə insanlar şüurlu şəkildə,məqsədyönlü fəaliyyət göstərirlər,bunula belə tarixin inkişafı daxili,ümumi qanunlara tabedir.Tarixdə təsadüfün rolu çox böyükdür,amma burada aparıcı rolu iqtisadi münasibətlər oynayır.İqtisadi münasibətlər dedikdə Marks və Engels əmək bölgüsü əsasında insanların yaşamaq üçün təşkil etdiyi istehsal üsulunu,mübadilə,bölgü və istehlakı nəzərdə tuturdular.Buraya əmək vasitələri,o cümlədən texniki və coğrafi şərait də daxildir.İnsan fəaliyyəti predmetli xarakter daşıyır,həqiqi fəaliyyət hissi,subyektivdir.Onlar “vətəndaş cəmiyyəti” anlyışını “insan cəmiyyəti” anlayışı ilə əvəz etdiıər.Onların fikrincə,istehsel üsulu növləri tarixdə bir-birini əvəz edir,bunun aparıcı tərəfi-mülkiyyət formasıdır.İstehsal üsulunun iki tərəfini məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri təşkil edir.İctimai-iqtisadi formasiyanın əsasında istehsal üsulu forması durur,ona uyğun iqtisadi,siyasi,ideoloji və digər münasibətlər formalaşır və inkişaf edir.Tarixdə bir neçə formasiya mövcud olub: quldarlıq,feodalizm,kapitalizm.Formasiyaların bir-birini əvəz etməsinin əsas səbəbi-istehsal üsulunda baş verən dəyişikliklərdir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,Russo insan cəmiyyətini canlı orqanizmə bənzədirdi.İngilis sosioloqu H.Spenser də bu ideya üzərində dayanaraq,cəmiyyətin sinfi quruluşunu,onun müxtəlif institutlarını,funksional fəaliyyətini canlı orqanizmin yaşamasına uyğunluğundan,təkamül yolu ilə uyğunlaşma qanununa əsasən irəliyə doğru getməsindən bəhs edirdi.Cəmiyyətdə strukturun differensiyalaşması,funksiyaların(vəzifələrin) də differensiyalaşmasına gətirib çıxarır.Sosial təkamül prosesləri təbii və əzəlidir,qarşısı alınmazdır,insan bu prosesləri yalnız təhrif edə və ya ləngidə bilər.Spenser,təkamülünün mexaniki sxemini yaradarkən,müəyyən mənada struktur mürəkkəblik problemlərini həll etməyə çalışırdı.O,sosial differensasiya və inteqrasiya proseslərinin nisbətini bsşa düşürdü.

E.Dürkheym də cəmiyyətdə təkamülçülük ideyalarını qəbul edərkən,onları struktur-funksional yanaşma ilə sıx əlaqədə götürürdü.O göstərirdi ki, cəmiyyət-inteqrasiya edilmiş bütövlükdür,onun hissələri qarşılıqlı asılılıq vəziyyətindədir,sosial reallıq özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.Dürkheym,struktur-funksional təhlil metodlarından istifadə etməklə,hər hansı bir sosial hdisənin,sistemin müəyyən tələbatlara üyğun olub olmamasını müəyyənləşdirməyə çalışırdı.Onun fikrincə ictimai əmək bölgüsünün başlıca vəzifəsi-ictimai həmrəyliyin əsasını yaratmaq,”kollektiv şüur” əsasında qarşılıqlı asılılığı möhkəmləndirməkdir.

XX əsrin görkəmli sosioloqu T.Parsons,insan cəmiyyətinin formalaşması və inkişafının əsasını sosial fəaliyyətin müxtəlif formalarında görürdü.Ona görə insan fəaliyyəti bütöv bir sistemdir.Bu sistemdə müxtəlif işarə mexanizmləri (dil,dəyərlər),normalar(hamı tərəfindən qəbul edilmiş qaydalar) istifadə edilir,burada özbaşınalıq da mümkündür,çünki bir çox subyektiv iradələr və irrasional hərəkətlər bir-biri ilə toqquşa bilir.Parsonsun fikrincə,cəmiyyət sistemində mədəni,sosial,şəxsiyyət,orqanizm yarımsistemləri fəaliyyət göstərir.O mübadilə-dil,hakimiyyət,pul və s. vasitəsilə həyata keçirir.Müxtəlif fəaliyyət problemləri (funksiyalar) vardır: adaptasiya (uyğunlaşma),məqsədə nail olma,inteqrasiya,strukturun bərpası,gərginliyin aradan qaldırılması.Onlar xüsusi yarım sistemlərvasitəsilə həll olunur(iqtisadi,siyasi,hüquqi,din,əxlaq,ailə,təhsil və s.)

Fransa strukturalizminin başlıca nümayəndələrindən biri,etnoqraf və sosioloq K.Levi-Stros, insan və cəmiyyətin öyrənilməsində subyektiv yanaşmanı rədd edərək,”Fövqəlrasionallıq” konsepsiyasını irəli sürmüşdür.Burada söhbət,Avropa sivlizasiyası tərəfindən unudulmuş,hiss və rasional başlanğıcların vəhdətinin bərpasından gedir.Levi-Stros mədəniyyətin və sosial quruluşların öyrənilməsində informasiya nəzəriyyəsi və struktur linqvistikasının bəzi metodlarından istifadə edərək,müxtəlif şüur formalarının (morfoloji,kollektiv psixoloji və s.) tarixi inkişafını təhlil edirdi.Strukuralizmin nümayəndələri iqtisadi cəmiyyətlərin,sosial təşkilolunmaya məruz qalan sistemlər olduğunu qeyd edirlər.Belə (mədəni) aləmin elementləri kosmoloji kateqoriyalar və ya müxtəlif əksikləri ifadə edən anlayışlar təşkil edir (sağ-sol,yuxarı-aşağı,kişi-qadın,təmiz-natəmiz və s.).Levi Stros, əslində,yalnız “formal transtarixi strukturları” öyrənir,belə yanaşma hər hansı bir dinamika,sosial inkişafı rədd edir.Lakin o sabit struktur və mədəniyyətlərin inkişafının öyrənilməsində böyük fayda gətirə bilir.

Digər Fransa filosofu,J.Derrida,strukturalizmə yaxın olan mövqedən çıxış edərək,Avropa mədəniyyətinin bütün formalarını,müxtəlif mətnlərin parçalanmasını,bunun daxilində aparıcı anlayışlarıntapılması yolu ilə öyrənməyə dəvət edir; bu anlayışların müxtəlifliyi,”mətnlərin başqalığını,parçalanmağını” ifadə edir.Söhbət yalnız nitq və dildən deyil,mədəniyyətin bütün təzahür formalarından gedir.Strukturalistlər insan həyatının öyrənilməsində,cəmiyyətinsistem münasibətlərinin,elementlər üzərində üstünlük təşkil etməsi prinsipininvacibliyini qeyd edirlər.

3.Siyasi sistemdə dövlətin yeri və rolu

Cəmiyyətin siyasi təşkilində mərkəzi yeri dövlət tutur.

Dövlətin mahiyyəti haqqında çoxlu fikirlər söylənilmişdir.Vaxtilə Aristotel göstərirdi ki, dövlət ümumi faydanın başa düşülməsi nəticəsində əmələ gəlir və xoşbəxt yaşayış üçün yaradılır.XIII əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan mütəfəkkiri N.Tusi dövləti ümumi razılığın,ictimai müqavilənin məhsulu hesab edirdi.Bu fikir yeni dövlət fəlsəfəsində ictimai müqavilə nəzəriyyəsi adı altında geniş yayılmışdı (T.Hobbs,Spinoza,J.Russo).Hegel dövlətin əasaını zorakılıqda görürdü.Marksizm fəlsəfəsi dövləti bir sinfin digərini istismar etmək və əzmək maşını hesab edirdi.M.Veberin fikrincə dövlət bir qrup insanların başqaları üzərində legitim (qanuni) zorakılığına əsaslanan ağalıq münasibətidir.

Dövlətin ümumi vəzifəsi ölkənin mövcudluğu üçün zəruri olan birgəyaşayış qaydalarını qorumaq və insanın bütün qüvvələrinin inkişafına kömək etməkdir.Bu cəhətə xüsusi diqqət verən Hegel göstərirdi ki, dövlət ictimai qaydaları qoruyan təşkilatdır,o gecə növbətçisinə bənzəyir.Əsas məqsədi öz vətəndaşlarının sakitliyini qorumaqdır.Monteskyö də dövləti vətəndaşların keşiyini çəkən alət hesab edirdi.

Müasir politoloji fikirdə dövlət dedikdə insanların,ictimai qrupların,siniflərin və birliklərin birgə fəaliyyətini və münasibətlərini təşkil edən,istiqamətləndirən və onlara nəzarət edən əsas siyasi sistem başa düşülür.Dövlət cəmiyyətdə hakimiyyətin mərkəzləşdirilmiş ifadəsi olan siyasətin mərkəzi institutu hesab olunur.Dövlətə verilən başqa bir tərif də diqqəti cəlb edir.”Dövlət cəmiyyətin yaşaması və tərəqqisinə kömək edən,bütöv bir tam kimi götürülən xalqın mütəşəkkil hüquqi həyatını təmin edən, hakimiyyət institutlarının (qanunverici,icraedici və məhkəmə) normal fəaliyyətini həyata keçirən,öz ərazisini nəzarətdə saxlayan,xalqını xarici təhlükədən qoruyan,digər dövlətlər qarşısında öz öhdəliklərini yerinə yetirməyə təminat verən,təbii mühiti və mədəni dəyərləri hifz edən orqanlar sistemidir.

_______________________________

1 Qeqel Q.Soçineniya. T.7, s.277

2 Bax:Politoloqiya: ensiklopediçeskiy slovar. M., 1993, s.69

3.Spirkin A. Filosofiya, s.670

Göründüyü kimi bu tərifdə dövlətin fəaliyyətinin məzmunu tam açılır və onu

məqbul hesab etmək olar.Dövlət digər sosial institutlardan aşağıdakı əlamətlərinə görə fərqlənir: hakimiyyətdə olan qüvvələrin müəyyən sosial bazaya (sosial qrupların,siyasi patriyaların və ictimai hərəkatların şəxsində) malik olması; mərkəzdə və yerlərdə xüsusi hakimiyyət aparatının mövcudluğu; cəmiyyətdə həyata keçirilən bütün qeyri-iqtisadi məcburiyyət formaları (zorakılıq) üzərində təkbaşına ağalıq; müəyyən əraziyə və sərhədlərə malik olmaq (suverenlik); bütün vətəndaşlar üçün məcburi olan qanunlar qəbul etmək,daxili və xarici siyasət yeritmək səlahiyyəti; əhalinin müxtəliftəbəqələrindən vergilər toplamaq; pul nişanları buraxmaq; büdcə siyasəti yeritmək və sair.

Dövlətdən danışarkən onun mənşəyi məsələsinə də diqqət yetirilməlidir.Bu münasibətdə müxtəlif baxışlar mövcuddur.Yuxarıda adı çəkilən ictimai müqavilə nəzəriyyəsi onlardan biridir.Digər bir nəzəriyyə zorakılıq nəzəriyyəsi adlanır.Marksist fəlsəfə dövlətin yaranmasını ictimai əmək bölgüsünün xüsusi mülkiyyətin və siniflərin meydana gəlməsi ilə bağlayır.İbtidai cəmiyyətdə xüsusi hakimiyyət orqanı yox idi,idarəçiliyi bütün ağsaqqallar aparırdılar.Onların qəbilə daxilində nüfuzu şəxsi keyfiyyətləri (təcrübəsi,mərdliy və ağılılığı) iıə ölçülürdü.Sonralar ictimai həyatın mürəkkəbləşməsi xüsusi idarəçilik orqanının-dövlətin yaranmasını zəruri etmişdir.Lakin dövlət boş yerdə yaranmamışdır.Onun kökləri keçmiş qəbilə əyanlarına və hərbi başçılara gedib çıxır.

Dövlətin mənşəyi müxtəlif regionlarda tam eyni olmamışdır.Bu münasibətdə vaxtilə K.marksın irəli sürdüyü “asiya istehsal üsulu” anlayışı diqqəti cəlb edir.O göstərirdi ki,qərbdən fərqli olaraq bir sıra şərq ölkələrində xüsusi mülkiyyət ayrı-ayrı sahibkarlara deyil,əsasən dövlətə məxsus olmuşdur.Bu ölkəlrdə dövlət xüsusi rol oynayırdı.On illər boyu davam edən ənənələr,müxtəlif qohumluq və yerliçilik əlaqələri cəmiyyətdəki sosial mənafelər arasındakı ziddiyyətləri müəyyən qədər yumşaldırdı.Şərq ölkələrində dövlətin mənşəyini tədqiq edən amillər arasında belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, bu ölkələrdə dövlət siniflərin yaranmasından əvvəl meydana gəlmişdir.Bu hal irimiqyaslıiqtisadi məsələləri (geniş və mürəkkəb irriqasiya sistemləri, strateji əhəmiyyətli yollar çəkilişi və sair) həll etməyə olan obyektiv tələbatın nəticəsi kimi çıxış etmişdir.

Dövlətin əsas əlamətlərindən biri kütləvi hakimiyyətin (hakimiyyət funksiyalarını həyata keçirən xüsusi orqanlar və təşkilatlar sisteminin) mövcud olmasıdır.

Dövlətin cəmiyyətdə rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarda ifadə olunur.Müasir dövlət aşağıdakı əsas daxili və xarici funksiyaları həyata keçirir:mövcud dövlət quruluşunu qoruyub saxlamaq; cəmiyyətdə sabitliyi və ictimai qaydaları təmin etmək; baş verə biləcək sosial təhlükəli münaqişələri vaxtında aşkar edib,aradan qaldırmaq; iqtisadiyyatın əsas sahələrini tənzimləmək; ölkə daxilində sosial,mədəni elmi, milli və ekoloji siyasət yeritmək; beynəlxalq miqyasda öz

__________________________________________

1 Bax: Vasiliev L. Problemı qenezisa Kitayskoqo qosudarstva. M., 1983, s.10-11.

ölkəsinin mənafelərini həyata keçirmək; ölkənin etibarlı müdafiəsini təşkil etmək.

Müasir dövrdə bazar münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar olaraq dövlətin iqtisadiyyata tənzimedici təsiri məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Bu məsələ barədə keçən mövzularda xeyli bəhs olunmuşdur.Burada belə bir cəhəti qeyd edək ki.dövlətin iqtisadiyyata idarəedici təsiri mürəkkəb prosesdir.O aşağıdakı iki cəhəti nəzərdə tutur: birincisi,dövlət müxtəlif vasitələrlə (təsərrüfat qanunvericiliyi,vergi siyasəti və sair) iqtisadiyyata həddən artıq güclü təsir göstərdikdə sahibkarların fəaliyyəti məhdudlaşır,onlar öz kapitallarını iqtisadiyyata qoymaqda daha çox ehtiyat edirlər.İkincisi, bütövlükdə cəmiyyət miqyasında təzahür edən ümumi və geniş miqyaslı məsələlərin (iqtisadiyyatın texniki təchizatı,düzgün struktur siyasəti yeridilməsi,iqtisadiyyatın maliyyə cəhətdən sağlamlaşdırılması və sair) həlli,dövlətin fəaliyyətindən kənarda qeyri-mümkündür.

Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan xalqı milli dövlət quruculuğu vəzifəsini həyata keçirməyə başlamışdır.Bu yolda atılan addımların nəticəsidir ki, Azərbaycan dövləti daxilində siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsində,habelə beynəlxalq miqyasda öz suverenliyinin təmin edilməsində əhəmiyyətli uğurlar qazanmışdır.Siyasi həyatın demokratikləşdirilməsi və hüquqi dövlət quruculuğu xətti davam etdrildikcə onların sayı daha da artacaqdır.Milli dövlətçilik ideyası belə bir prinsipə əsaslanir ki, dövlət yalnız öz xalqının şüurunda dərin kök saldıqda həqiqətən möhkəm olur.Deməli,dövlətin taleyi xalqın mənlik şüurunun xarakteri və inkişaf səviyyəsindən xeyli dərəcədə asılıdır.Çünki hər bir xalq bir qayda olaraq özünə müvafiq olan və ruhuna uyğun gələn dövlət quruluşuna malik olur.Dövlət müəyyən struktura malik olan ictimai orqanizm kimi çıxış edir.O cəmiyyətdə mövcud olan bütün insanları vahid bir tam kimi birləşdirir,onların siyasi cəhətdən bir araya sığmasını təmin edir.Hegel göstərirdi ki dövlət emprik baxımdan bir-birindən aralıda mövcud insanlar coxluğunun konkret vəhdətidir.Doğrudan hər bir dövlətə daxil olan vətəndaşlar məkanca dağınıq ərazidə yaşayır, vaxt (zaman) baxımından müxtəlifdirlər.Onların subyektiv mənafeləri də eyni olmur.Dövlətin əsas mahiyyəti bundadır ki,o bütün bu rəngarəngliyin bir-birilə əlaqəsini və vəhdətini təmin edir,sanki xalqı bütöv bir bədən (cisim) halında birləşdirir.O aşağıdakı iki tərəfin birliyinin zəruriliyini əsaslandırır: birinci, insanların bütöv bir tam kimi vahid cəmiyyətdə yaşaması üçün onların fərdi mənafeləri ümumiyə tabe edilməlidir; ikinci, öz növbəsində cəmiyyət də onuntərkib hissəsini təşkil edən vətəndaşlarının rifahı qayğısına qalmalıdır.

Hər bir dövlət inzibati-idarəetmə aparatına, qanunverici və icraedici orqanlara malikdir.Hakimiyyətə əsaslanan idaretmə sistemi xüsusi növlü fəaliyyət sahəsidir.Onun obyektini vətəndaşların fəaliyyətinin müxtəlif sahələri, onların əməyi,vərdiş və bilikləri,ünsiyyətin qanun və qaydaları təşkil edir.Bu idarəçiliyin vasitələri müxtəlif hüquqi qanunlar və normalar,siyasi ideologiya, mülki işləri və istehsal fəaliyyətini tənzimləyən aktlar,xüsusi silahlı dəstələrdir.İdarəetmənin subyekti bütünlükdə idarəetmə aparatıdır.

Hər bir dövlət özünün idarəçilik formaları,siyasi rejimi və dövlət quruluşu formalarına görə səciyyələnir.Dövlətin forması dedikdə birinci növbədə idarəçiliyin və siyasi hakimiyyət institutlarının necə qurulması başa düşülür.Bu məsələ həm də mərkəz ilə yerlər arasında qanunvericilik hakimiyyətininbölünməsi ilə bağlıdır.Belə ki, əgər qanunvericilik funksiyaları yalnız mərkəzin əlində cəmlənirsə,onda dövlət unitar hesab olunur (Fransa,İtaliya,Azərbaycan).Digər halda,yəni ölkədəki ərazi vahidləri özü üçün qanunlar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olursa,onda bu federativ dövlət adlanır (məsələn, müasir Rusiya,ABŞ,Meksika və sair).

Federasiya çox mühim funksiya yerinə yetirir: o,bir tərəfdən mərkəzin ağalıq cəhdini aradan qaldırır, digər tərəfdən isə ərazi vahidlərinin seperatizminin qarşısını alır. Federasiyanın üzvləri dövlətin tərkib hissəsi kimi çıxış edirlər və onun ali orqanlarının qərarlarına tabedirlər.Bununla yanaşı onların özlərinin hakimiyyət və idarəçilik orqanları,öz qanunvericiliyi və məhkəmə sistemi vardır.Başqa sözlə deyilsə, federasiya subyektlərinin hər biri hüquqi baxımdan nisbi müstəqil dövlət kimi çıxış edirlər.

İdarəçilik dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi forması ilə də sıx əlaqəlidir.Bu münasibətdə monarxiya və yaxud respublika forması ola bilər.Monarxiya (təkbaşına hakimiyyət) bütün hakimiyyətin bir nəfərin əlində mərkəzləşməsi deməkdir.Həmin şəxs hakim sülaləni təşkil edir.Bu halda hakimiyyət irsən keçir.İdarəetmənin respublika forması isə bununla səciyyələnir ki, hakimiyyət xalqın seçmiş olduğu nümayəndəli orqanlar tərəfindən həyata keçirilir.Bu forma qanuna görə xalqın əksəriyyəti hakimiyyətin mənbəyini təşkil edir.O,hüquqi qaydalara riayət olunmasını,aşkarlığı,hakimiyyət bölgüsünü nəzərdə tutur.

Monarxiya,yoxsa respublika forması yaxşıdır?Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir.Doörudur, müasir ictimai inkişaf,sivlizasiyalı ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki,respublika daha səmərəli demokratik formadır.Bununla yanaşı unutmaq olmaz ki, monarxiya quruluşuna malik olandövlətlər arasında da xeyli dərəcədə inkişaf etmiş və siyasi cəhətdən sabit ölkələr vardır.(Məsələn Səudiyyə Ərəbistanı,Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və s.)